Na samym początku trzeba wyraźnie podkreślić, że zniewaga jest przestępstwem przeciwko czci, umiejscowionym przez ustawodawcę w rozdziale XXVII Kodeksu karnego, a konkretnie w artykule 216. Przedmiotem ochrony jest tutaj godność człowieka, która w myśl postanowień Konstytucji jest przyrodzona i niezbywalna. To właśnie ustawa zasadnicza nakłada na władze publiczne obowiązek ochrony godności, przynależnej każdemu człowiekowi (art. 30). Godność znajduje swoje źródło w prawie naturalnym. Leszek Garlicki twierdzi, że zasada godności człowieka ma rangę suprakonstytucyjną „ bo wszystkie unormowania prawa pozytywnego muszą szanować tę zasadę, a jeżeli popadają z nią w kolizję , to tracą przymiot legalizmu”. W większości przypadków zniewaga przybierze postać słowną (np. poprzez wypowiedzenie w stosunku do drugiej osoby słów powszechnie uznawanych za wulgarne), ale może mieć też postać pisemną (np. obraźliwy list). Czasami dochodzi do znieważenia poprzez gesty np. spoliczkowanie, czy oplucie.
Artykuł 216 § 1 wskazuje na trzy rodzaje zniewagi: zniewagę bezpośrednią – dokonaną w obecności osoby znieważonej, zniewagę zaoczną – pod nieobecność znieważonego lecz publicznie, oraz zniewagę dokonaną pod nieobecność znieważonego, i niepublicznie, lecz w zamiarze aby zniewaga do adresata dotarła. Z pierwszym rodzajem zniewagi będziemy mieli do czynienia jeśli np. skierujemy bezpośrednio do naszego rozmówcy słowa powszechnie uznawane za wulgarne. Z drugim – gdy słowa wulgarne o drugiej osobie wypowiemy publicznie, w obecności innych osób, chociaż samego znieważonego wśród niech nie będzie. Trzeci rodzaj zniewagi możemy popełnić wysyłając list o obraźliwej treści do drugiej osoby – działamy wtedy niepublicznie i pod nieobecność znieważonego. Warunkiem karalności jest tutaj wymóg, aby owa zniewaga dotarła do adresata.
Doktryna w większości stoi na stanowisku, że zniewaga jest przestępstwem formalnym. Dla bytu przestępstwa nie jest potrzebny określony skutek, w szczególności żeby adresat poczuł się dotknięty. Jeżeli dane słowa konkretnie nas nie obrażają, ale w świetle obiektywnym norm społecznych są obraźliwe mamy do czynienia z przestępstwem zniewagi. W jednej z uchwał Sądu Najwyższego czytamy : „O tym, czy zachowanie miało charakter znieważający, decydują dominujące w społeczeństwie oceny i normy obyczajowe, a nie subiektywne przekonanie osoby rzekomo znieważonej”.
Za tak określoną zniewagę grozi kara grzywny albo ograniczenia wolności.
Kwalifikowany typ zniewagi
Kwalifikowany typ zniewagi został przez ustawodawcę zamieszczony w art. 216 § 2. Chodzi tu o środki, za pomocą których zniewaga trafia do adresata, a konkretnie o środki masowego przekazu. Znieważanie za pomocą środków masowego przekazu jest o tyle niebezpieczne, gdyż za ich pomocą zniewaga może dotrzeć do szerokiego grona odbiorców, dlatego też przewidziana jest za nią oprócz kary grzywny i ograniczenia wolności – kara pozbawienia wolności. W razie skazania za ten typ zniewagi sąd może orzec nawiązkę dla pokrzywdzonego, Polskiego Czerwonego Krzyża, lub na inny cel społeczny wskazany przez pokrzywdzonego.
Kiedy sąd może odstąpić od wymierzania kary ?
Sąd dysponuje możliwością odstąpienia od wymierzenia kary w przypadku prowokacji i retorsji. Z prowokacją będziemy mieli do czynienia, gdy zniewagę wywołało znieważające zachowanie się pokrzywdzonego – inaczej mówiąc, gdy pokrzywdzony sam przyczynił się do zniewagi. Z kolei retorsja będzie miała miejsce, gdy pokrzywdzony odpowiedział naruszeniem nietykalności cielesnej lub zniewagą wzajemną. Prowokacja i retorsja nie uchylają bezprawności czynu ale stwarzają sądowi możliwość odstąpienia od wymierzenia kary.
Tryb ścigania
Zniewaga jest przestępstwem prywatno skargowym. Oznacza to, że ściganie następuje z inicjatywy pokrzywdzonego, a nie z urzędu. Drogą do tego jest złożenie prywatnego aktu oskarżenia. W ten sposób stajemy się oskarżycielami prywatnymi w sprawie. Do tak wszczętego postępowania może przyłączyć się prokurator, jeżeli wymaga tego interes społeczny (art. 60 § 1 kpk). W prywatnym akcie oskarżenia trzeba wskazać osobę oskarżonego, dokładny opis zarzuconego mu czynu, dowody potwierdzające oskarżenie, oznaczenie sądu, uzasadnienie, datę i podpis. Od prywatnego aktu oskarżenia trzeba uiścić kwotę 300 zł.
Źródła:
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U z dnia 2 sierpnia 1997),
- Uchwała Sądu Najwyższego z 5 czerwca 2012 r. SNO 26/12,
- Marek, Kodeks karny – komentarz, Wolters Kluwers, Warszawa, 2012,
- Budyn – Kulik, P. Kozłowska- Kalisz, M. Mozgawa, Kodeks karny – praktyczny komentarz, LEX, 2013,
- Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne, LIBER, Warszawa, 2007,
- Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. z dnia 16 lipca 1997 r.),
- Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. z dnia 4 sierpnia 1997 r.).